Wielu koniarzy narzeka na humory, które miewają klacze. Jednego dnia potrafią być one niezwykle grzeczne, innego – aż nad wyraz drażliwe. Nic dziwnego, ich organizmy podlegają silnym wpływom hormonów, których poziom waha się w zależności od dnia cyklu płciowego. W niektórych przypadkach ruja potrafi skomplikować nieco plany, gdy wypadnie na przykład w dniu ważnych zawodów. Niekiedy jednak zachowania klaczy są wyjątkowo nieznośne, a wręcz niepokojące. Mogą za nimi stać nie tylko fizjologiczne wahania poziomu hormonów, ale znacznie poważniejsze problemy ginekologiczne w postaci torbieli jajników. Dlatego też jeśli zachowania klaczy odbiegają od dopuszczalnych wahań nastroju, warto dokonać diagnostyki ginekologicznej.

 

 

Cykl płciowy klaczy

Klacze są sezonowo poliestralne, co oznacza, że w określonej części roku, regularnie przechodzą cykle płciowe, w trakcie których dochodzi do dojrzenia i uwolnienia zdolnej do zapłodnienia komórki jajowej. Okres ich aktywności płciowej przypada od wiosny do jesieni. Wraz z wydłużającym się dniem świetlnym dochodzi u nich do pobudzenia układu rozrodczego i pojawienia się pierwszej po zimie wiosennej rui. Jeden cykl, ściśle związany ze zmianami zachodzącymi w obrębie jajników, trwa u klaczy około 19-22 dni. Podniesiony poziom hormonu FSH pobudza rozwój pęcherzyków jajnikowych, a hormon LH odpowiada za ich dojrzewanie i pękanie. To właśnie z pęcherzyka jajnikowego uwalniana jest w trakcie owulacji komórka jajowa. W każdym cyklu dochodzi do wzrostu kilku pęcherzyków, ale zostaje z nich tylko jeden. Produkuje on hormon o nazwie estradiol (z grupy estrogenów), odpowiedzialny za występowanie właściwych dla rui objawów. Powoduje więc zarówno zmiany w obrębie narządów płciowych, jak również zmiany zachowania. W sytuacji, gdy komórka jajowa ulegnie zapłodnieniu, w miejscu pękniętego pęcherzyka jajnikowego powstaje ciałko żółte, które odpowiada za wydzielanie hormonu podtrzymującego ciążę – progesteronu. Jeśli jednak komórka jajowa nie zostanie zapłodniona, cykliczne ciałko żółte jest likwidowane przez prostaglandynę wydzielaną przez błonę śluzową, by cykl mógł zacząć się od początku. Budowa jajników klaczy różni się znacznie od budowy spotykanej u innych gatunków zwierząt domowych. Do owulacji nie dochodzi na całej powierzchni jajnika jak u samic innych gatunków, ale tylko w tak zwanej wnęce owulacyjnej, a sam jajnik nie ma wyraźnie zaznaczonego podziału na warstwę korową i rdzenną. W trakcie następujących po siebie cyklicznych zmian, zmienia się kształt jajników, w zależności od wielkości dojrzewających pęcherzyków. Sam pęcherzyk może mieć średnicę aż 7 cm.

 

 

Guzy jajników u klaczy

Jednym ze schorzeń jakie mogą wystąpić u klaczy są guzy jajników. Mogą być one różnego pochodzenia: nabłonkowego, łącznotkankowego i mieszanego. Większość stanowią guzy komórek ziarnistych - warstwy komórek powstającej w czasie rozwoju pęcherzyka jajnikowego wokół oocytu, czyli komórki z której powstaje komórka jajowa. Z uwagi na fakt, że jajniki odpowiedzialne są za produkcję hormonów, zmiany tego typu mogą również wykazywać aktywność hormonalną i destabilizować tym samym równowagę organizmu. Jak już wspomniano, hormony płciowe mają wpływ nie tylko na zmiany zachodzące w ciele, ale również na zachowanie zwierzęcia, w związku z tym zaburzenia hormonalne w tym zakresie, mogą w istotny sposób przyczyniać się do prezentowania przez klacz niepożądanych zachowań. To jakie one będą, zależy od rodzaju produkowanych w nadmiarze hormonów. Błoniak ziarnisty (granulosa cell tumor, GCT), będący wspomnianym guzem komórek ziarnistych cechuje się aktywnością hormonalną i produkować może następujące hormony płciowe:

  • progesteron – fizjologicznie główną jego rolą jest umożliwienie zarodkowi zagnieżdżenia w błonie śluzowej macicy i utrzymanie ciąży
  • estrogeny – grupa hormonów płciowych spełniających w organizmie wielorakie funkcje, podstawową jest regulacja cyklu płciowego, wpływając na zmiany w obrębie układu rozrodczego oraz zachowania typowe dla samic
  • inhibinę – hamuje wydzielanie FSH, czyli hormonu pobudzającego dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i produkcję estrogenów, wydzielana przez guz w obrębie jednego jajnika, doprowadza do obniżenia aktywności drugiego, wolnego od nowotworu jajnika, który staje się przez to nieaktywny
  • testosteron – główny męski hormon płciowy, odpowiadający za proces powstawania plemników, występowanie typowo samczych cech płciowych oraz zachowań, produkowany przede wszystkim u samców, jednak również w pewnych ilościach przez samice; 50-60% przypadków guzów komórek ziarnistych jest odpowiedzialnych za nadmierną produkcję testosteronu.

Guzy komórek ziarnistych mogą wystąpić u klaczy w każdym wieku, częściej jednak obserwuje się je u klaczy młodszych między 5. a 9. rokiem życia, a niekiedy nawet u źrebiąt i odsadków. Praktycznie zawsze zmiany dotyczą tylko jednego jajnika. Drugi, niezmieniony nowotworowo, pozostaje jednak zwykle nieaktywny. Omawiane guzy cechuje powolny wzrost.

 

Obraz ultrasonograficzny zmian w obrębie jajnika klaczy

 

 

Jak może zachowywać się chora klacz?

Objawy mogą być skrajnie różne, w zależności od rodzaju hormonu produkowanego przez guza.

Nimfomania – klacz zachowuje się tak, jak gdyby znajdowała się w ciągłej rui, tzn. jest żywo zainteresowana innymi końmi, zwłaszcza ogierami, częściej rży, przyjmuje charakterystyczną pozycję jak do kopulacji, gdy w jej otoczeniu jest ogier lub nawet wałach, jest rozdrażniona, znacznie trudniej jest się jej skoncentrować.

Wirylizm – klacz nie wykazuje objawów rui, prezentuje natomiast typowo samcze zachowania jak wspinanie się i obejmowanie klaczy w rui, może być też agresywna, niekiedy stwierdza się również powiększenie łechtaczki.

Zupełny spokój płciowy – ruje wcale nie występują pomimo pory roku, w czasie której fizjologicznie powinny pojawiać się cykle płciowe, a także braku innych czynników takich jak poważne schorzenia, wysokiego stopnia inwazje pasożytnicze, bardzo złe warunki utrzymania; w badaniu rektalnym i ultrasonograficznym brak jest objawów świadczących o zachodzeniu zmian w obrębie układu rozrodczego właściwych dla cyklu płciowego.

 

 

Pozostałe objawy oraz powikłania guzów jajnika u klaczy

Zaburzenia cyklu płciowego oraz zmiany w błonie śluzowej macicy– u chorej klaczy mogą pojawiać się problemy z zajściem w ciążę lub z jej donoszeniem.

Kolka – obecność guza nowotworowego w jamie brzusznej może być przyczyną występowania bólu brzucha, który może wynikać z faktu, że guz wskutek działania sił grawitacji, pociąga za sobą krezkę, czyli błonę łącznotkankową utrzymującą i stabilizującą narządy wewnętrzne leżące w jamie brzusznej. W krezce biegną między innymi nerwy, w związku z tym jej pociąganie wiąże się z silną bolesnością. Co więcej, taka naciągnięta, a więc i wydłużona krezka jelitowa, zwiększa ryzyko zapętlenia się wokół niej jelit i powstania niedrożności przewodu pokarmowego, czyli ciężkiego, niezwykle bolesnego morzyska, wymagającego natychmiastowej interwencji chirurgicznej, dającej zwierzęciu szansę na przeżycie. Oprócz tego zmiany nowotworowe mogą przywierać do sąsiadujących organów i prowadzić do zwężenia i obstrukcji okrężnicy małej, w konsekwencji prowadząc do morzysk. Może pojawić się również krwawienie do jamy otrzewnej.

Apatia – bolesność w obrębie jamy brzusznej, a także zachwianie równowagi hormonalnej, mogą również prowadzić do obniżenia nastroju chorej klaczy.

Problemy w poruszaniu się, obrzęki zastoinowe kończyn – objawy mogącej niekiedy wtórnie przebiegać osteopatii przerostowej, będącej podokostnowym przerostem tkanki łącznej włóknistej i kostnej w okolicy nasad i trzonów kości długich.

Przerzuty – zdecydowana większość guzów komórek ziarnistych jajnika ma charakter nowotworów łagodnych, czyli takich, które nie dają przerzutów do innych części organizmu. Niekiedy jednak mogą zdarzyć się również wtórne ogniska nowotworowe, dające objawy związane z objętym narządem oraz ogólne w postaci między innymi ogólnego pogorszenia kondycji, spadku masy ciała, braku apetytu, apatii.

 

 

Diagnostyka

Objawy zwykle nie od razu nasuwają podejrzenia co do możliwości występowania guzów jajnika. Szczególnie jeśli klacz nie jest użytkowana w hodowli i niemożność zajścia w ciążę lub jej donoszenia, nie mogą być zaobserwowane przez właściciela. Klacze takie też nie przechodzą zwykle rutynowych badań ginekologicznych w odróżnieniu od klaczy-matek. Guzy jajnika u klaczy diagnozowane są przez omacywanie narządów układu rozrodczego przez ścianę prostnicy w trakcie badania rektalnego oraz przez wykonanie badania ultrasonograficznego jajników. Do badań histopatologicznych pobiera się również materiał ze zmian, by określić ich rodzaj i ewentualną złośliwość.

 

Klacz w trakcie zabiegu laparoskopowego usunięcia guza jajnika na koniu stojącym

 

Leczenie

Leczenie guzów jajników u klaczy prowadzi się poprzez chirurgiczne usunięcie zmian nowotworowych. W zależności od przypadku stosuje się techniki operacyjne na koniu stojącym (poprzez laparoskopię) lub leżącym. Jeśli zmiany nie mają charakteru złośliwego, klacz po okresie rekonwalescencji po zabiegu chirurgicznym, wraca do pełni zdrowia.

 

Zmiany zachowania to tylko część objawów jakie mogą towarzyszyć występowaniu guzów jajnika u klaczy. Jeśli jednak klacz zachowuje się w odbiegający od normy sposób i nie da się tego inaczej wytłumaczyć, warto poddać ją badaniu ginekologicznemu, które pozwoli wykazać ewentualne nieprawidłowości w postaci guzów jajnika potencjalnie aktywnych hormonalnie. Na szczęście niewielki odsetek przypadków złośliwych oraz obowiązujące obecnie wysokie standardy chirurgiczne, dają bardzo duże szanse na skuteczne rozwiązanie problemu i powrót klaczy do zdrowia oraz równowagi w zachowaniu.

 

Piśmiennictwo

1. Kusy R. Schorzenia jajników klaczy Medycyna Wet. 2007, 63 (12).

2. Samsel J. Osteopatia przerostowa wywołana ziarniszczakiem jajnika u klaczy – przypadek kliniczny Życie Weterynaryjne 2019, 94(5).