Stan zębów konia ma wpływ na wiele aspektów jego życia, m. in. na ogólne samopoczucie, zdrowie, kondycję czy chęć do pracy. Warto więc wiedzieć co powinno zaniepokoić opiekuna i jak prawidłowo powinien on dbać o końskie zęby.

 

W zależności od wieku, koń posiada 24 zęby mleczne lub 44 zęby stałe w przypadku ogierów i wałachów oraz 40 zębów stałych w przypadku klaczy. Różnica w ilości zębów stałych związana jest z posiadaniem lub nie zębów wilczych. Z reguły występują one u koni płci męskiej, czasami można je jednak spotkać również u samic, u nich mają one natomiast zwykle formę szczątkową. Zakończenie procesu wymiany zębów mlecznych na stałe ma miejsce u koni w wieku pięciu lat. Wierzchnia część zębów pokryta jest przez szkliwo cechujące się wysoką twardością. Stanowi ono fizyczną barierę przed kwasami i bakteriami. Pod szkliwem znajduje się zębina, a pod nią miazga zęba, w której zlokalizowane są naczynia krwionośne i nerwy. Uszkodzenie zęba prowadzące do odsłonięcia miazgi, wiąże się z gwałtownym rozwojem zmian próchniczych i obumarciem korzenia. Korzeń pokryty jest cementem łączącym ząb z ozębną, będącą tkanką wypełniającą przestrzeń między cementem a kością zębodołu. To właśnie połączenie zęba z ozębną jest najwrażliwszym miejscem i przez to najbardziej podatnym na choroby przyzębia oraz próchnicę.

 

Dlaczego koń musi długo żuć

Końskie zęby są bardzo długie, do 10 centymetrów z ich długości osadzone jest w kościach szczęki i żuchwy. Przez całe życie zęby koni wysuwają się z zębodołów i na bieżąco ścierają się wchodząc podczas żucia w kontakt z zębami drugiej strony – górne zęby z dolnymi, a dolne z górnymi). Przyjmowany przez konie w naturze pokarm, a także specyfika przewodu pokarmowego tych zwierząt wymaga długotrwałego, dokładnego przeżucia każdego kęsa. Trafia on pomiędzy zęby przedtrzonowe i trzonowe, które działając jak żarna, rozdrabniają nawet twardą materię roślinną. Połączone ze sobą dwie (prawa i lewa) kości żuchwy poruszają się wtedy względem kości szczęki do góry i do dołu oraz na boki, wykonując okrężne ruchy. Prawidłowo rozwinięte łuki zębowe (rzędy zębów) konia nie nakładają się na siebie tak jak u ludzi, ale znacząco od siebie odstają. Górne zęby są rozstawione nieco szerzej niż dolne. Przez to zęby u tego gatunku mają tendencję do nierównomiernego ścierania się. Aby dać zębom szansę na w miarę równomierne ścieranie, konieczne jest uzyskanie przez żuchwę podczas żucia pełnego wychylenia na boki, aby powierzchnie zębów górnych i dolnych mogły zetknąć się ze sobą na całej powierzchni. Do tego jednak konieczny jest odpowiedni pokarm, nawiązujący swoją strukturą do tego jaki koń przyjmuje w naturze. Jeśli bowiem pokarm jest zbyt rozdrobniony, co ma miejsce na przykład w przypadku granulatów, to koń nie jest w stanie utrzymać pomiędzy zębami kęsa i przez to nie może w pełni wychylić na boki żuchwy, by go przeżuć. Nierównomierne ścieranie się zębów prowadzi do powstawania na ich krawędziach, tzw. haków i dziobów, które ranią powierzchnię zębową języka i policzków, powodując ich uszkodzenia. Szczególnie dotkliwe bywają one w obrębie języka, za co odpowiadają wydłużone, ostre krawędzie zębów żuchwy. Za uszkodzenia wewnętrznej powierzchni policzków odpowiadają natomiast wydłużone, ostre krawędzie zębów szczęki. Powstające rany powodują u konia bolesność i tym samym utrudniają żucie. W zależności od zaawansowania problemu koń mniej chętniej pobiera pokarm, a w miejscach, w których najczęściej jada, znaleźć można niekiedy fragmenty częściowo rozdrobnionej paszy uformowanej w podłużne, walcowate twory przypominające swym kształtem cygaro. Równocześnie koń może mieć problemy z przybraniem na wadze lub z jej utrzymaniem. Mogą również pojawiać się kolki, wynikające ze spożywania przez konia niedostatecznie przeżutego pokarmu. W związku z powyższym uzębienie konia powinno być regularnie kontrolowane przez lekarza weterynarii, który w razie potrzeby przeprowadzi zabieg tarnikowania zębów. Należy również podawać koniowi pokarm zachęcający i możliwy do długotrwałego żucia, czyli przede wszystkim odpowiedniego rodzaju i gatunku pasze objętościowe (m. in. siano), a także unikać codziennego podawania pasz rozdrobnionych lub/i zbyt miękkich takich jak granulaty czy gniecione lub mielone zboże (zdecydowanie lepiej na przykład całe ziarno owsa poddać moczeniu). Długotrwałe żucie każdego kęsa jest najlepszą drogą do utrzymania zębów konia w dobrej kondycji, dając szansę m. in. na równomierne ścieranie się zębów. Dzięki temu możemy w wielu przypadkach wydłużyć okres między kolejnymi zabiegami tarnikowania zębów, a niekiedy wręcz sprawić, że nie będą one wcale konieczne (nawet w takich przypadkach pamiętajmy jednak o regularnej kontroli uzębienia konia przez lekarza weterynarii).

 

Złamany górny ząb sieczny konia (górna „trójka”, tzw. okrajek) u starszego wałacha gorącokrwistego.

 

Zabieg tarnikowania zębów

Tarnikowanie zębów, wykonywane przez lekarza weterynarii, polega na piłowaniu za pomocą specjalnego tarnika (ręcznego lub elektrycznego) ostrych, powstających na zębach przedtrzonowych i trzonowych krawędzi, które ranić mogą zębową stronę policzków oraz języka. W ten sposób dokonuje się również korekty niektórych innych problemów dentystycznych takich jak zbyt znaczne wysuwanie się zębów z zębodołów, gdy ich część obecna w jamie ustnej jest za długa. Zabieg nie trwa długo, jest dla konia niebolesny. Lekarz weterynarii, często po uprzedniej lekkiej sedacji (farmakologicznym uspokojeniu) zwierzęcia, zakłada rozwieracz, który umożliwia mu odpowiedni dostęp do wnętrza jamy ustnej i następnie wykonuje zabieg tarnikowania. Tarnikowanie jest zabiegiem rutynowym i wykonywane jest u koni powyżej 18. miesiąca zwykle raz w roku.

 

Grupy koni szczególnie narażone na występowanie problemów dentystycznych

Problemy stomatologiczne najczęściej zdarzają się u koni młodych oraz starszych. U młodych zwierząt wynika to z faktu szybszego zużywania się zębów i w związku z tym skłonności do tworzenia się wyjątkowo ostrych krawędzi. Poza tym u tej grupy koni może dochodzić do problemów z wypadaniem zębów mlecznych i ich pozostawaniem zbyt długo w dziąsłach. Może również występować wrastanie zębów stałych w dziąsła. U koni starszych dochodzi natomiast nierzadko do obluzowania w dziąsłach zębów, nie zawsze jednak kończy się to ich wypadnięciem. Często konieczne jest ich usunięcie, aby zminimalizować dyskomfort zwierzęcia oraz ograniczyć ryzyko rozwoju infekcji zębów oraz otaczających tkanek. Problemy dentystyczne są także dosyć często spotykane u koni miniaturowych. Mają one zwykle postać wad zgryzu, wad rozwojowych, a także trudności z wyrzynaniem się zębów z dziąseł.

 

Ząb trzonowy konia z formującymi się ostrymi krawędziami.

 

Objawy problemów dentystycznych u koni
  • Zmiana sposobu jedzenia, m. in. przekrzywianie głowy na jedną stronę podczas żucia
  • Wypadanie pokarmu z jamy ustnej, m.in. wypadanie dopiero co pobranego przez konia pokarmu (gubienie pokarmu) lub pokarmu już przeżutego (przy ostrych krawędziach zębowych pokarm jest uformowany w walcowate twory przypominające cygaro)
  • Niechęć do jedzenia, tzn. zmniejszone pobranie pokarmu lub nawet całkowite zaprzestanie jego pobierania; często koń z problemami dentystycznymi interesuje się zadawaniem przez opiekuna paszy, ale gdy znajdzie się ona już w zasięgu zwierzęcia, odstępuje ono od jej konsumpcji
  • Niechęć do picia zimnej wody
  • Krwawienie z jamy ustnej, m. in. po jeździe
  • Nieprzyjemny zapach z jamy ustnej
  • Zmiana wyglądu zębów, dziąseł, języka, wewnętrznej strony policzków
  • Krztuszenie się
  • Utrata masy ciała
  • Trudności z przybraniem na wadze i z utrzymaniem prawidłowej wagi ciała
  • Morzyska (kolki), zaparcia i inne problemy z układem pokarmowym
  • Problemy z przyjmowaniem wędzidła, m. in. niechęć przy wkładaniu wędzidła do jamy ustnej
  • Trudności w pracy, m. in. utrudniony kontakt z pyskiem konia, rzucanie głową, trudności w osiągnięciu rozluźnienia, niechęć do skrętów.

 

Jak często lekarz weterynarii powinien sprawdzać stan uzębienia konia?

Kontrola uzębienia przez lekarza weterynarii powinna mieć u konia miejsce co sześć miesięcy do ukończenia przez niego dwóch lat, a później co najmniej raz w roku. U koni starszych stan zębów należy kontrolować co trzy miesiące. W tym celu lekarz używa rozwieracza jamy ustnej i zazwyczaj poddaje konia lekkiej sedacji (farmakologicznemu uspokojeniu). Oprócz tego opiekun konia powinien regularnie samodzielnie sprawdzać stan jamy ustnej zwierzęcia i w razie zaistnienia jakichkolwiek wątpliwości wezwać lekarza weterynarii.

 

Jak samodzielnie sprawdzić stan jamy ustnej konia?

Opiekun powinien na bieżąco kontrolować stan jamy ustnej konia, w tym uzębienia, poprzez obserwację sposobu w jaki zwierzę je oraz kontrolowanie zapachu wydobywającego z jego jamy ustnej. U zdrowego konia jest on neutralny, często przybierać może przyjemną, wręcz aromatyczną, woń spożywanego przez zwierzę siana, trawy, zboża lub innego rodzaju paszy. Niepokój powinien wzbudzić zapach nieprzyjemny, szczególnie o charakterze gnilnym i/lub ropnym. Oprócz tego wiele na temat stanu uzębienia konia powiedzieć może jego kondycja oraz zdolność do osiągnięcia i utrzymania przez niego właściwej masy ciała. Należy również zwracać uwagę na to czy koń chętnie daje sobie wkładać do jamy ustnej wędzidło i jak z nim współpracuje podczas wykonywania pracy. Chcąc obejrzeć wnętrze jamy ustnej konia należy przez krawędź bezzębną (tzw. diastemę, czyli miejsce w którym spoczywa wędzidło) wsunąć płasko ułożoną dłoń, chwycić za język i przesunąć go pomiędzy zęby przedtrzonowe i trzonowe. Języka nie należy wyciągać z jamy ustnej, ani też siłowo za niego pociągać. Jest to bowiem organ delikatny i łatwy do uszkodzenia. Jeśli koń nie chce współpracować, to dla bezpieczeństwa własnego oraz konia, od czynności tej opiekun powinien odstąpić i z oglądaniem wnętrza jamy ustnej konia zaczekać na lekarza weterynarii.

 

Kluczem do utrzymania końskich zębów w zdrowiu jest prawidłowe żywienie, czujne oko opiekuna, który wcześnie zauważy niepokojące objawy oraz regularna kontrola uzębienia przez lekarza weterynarii. Czasem rozwiązanie problemów z zębami, pozwala równocześnie uporać się z wieloma innymi kłopotami, w tym m. in. zdrowotnymi, żywieniowymi czy jeździeckimi.

 


Piśmiennictwo

Gore T., Gore P., Giffin BB J. M., Horse Owner’s Veterinary Handbook Third Edition, Wiley Publishing, Inc., Hoboken, New Jersey 2008.
Meyer H., Coenen M., Żywienie koni PWRiL Warszawa 2009.